Թանգարանները՝ կենդանի մշակութային կենտրոններ, թե՞ մոռացված պահոցներ

Թանգարանները հանդիսանում են ազգային հիշողության, մշակութային ժառանգության պահպանման և հանրային կրթության կարևոր կենտրոններ։ Թանգարանը լայն հանրությանը մատչելի, մշտական ոչ առևտրային կազմակերպություն է, որը կոչված է ծառայել հասարակությանը և նպաստել նրա զարգացմանը, զբաղվում է մարդու և նրա կենցաղավարման միջավայրի վերաբերյալ նյութական վկայությունների ձեռքբերմամբ, պահպանությամբ, ուսումնասիրությամբ, հանրահռչակմամբ և ցուցադրությամբ` հետազոտման, կրթության, ինչպես նաև հոգևոր պահանջմունքերը բավարարելու նպատակով։  Այս ուսումնասիրության նպատակն է վերլուծել ՀՀ թանգարանների գործառույթներն ու հասարակական ընկալումը՝ արդյո՞ք դրանք կենդանի մշակութային կենտրոններ են, թե՞ մոռացված, պասիվ տարածքներ։ Հիմնվելով վիճակագրական տվյալների, ոլորտային փաստաթղթերի և Գյումրու Ձիտողցոնց տուն-թանգարանում անցկացված ուսումնական պրակտիկայի և կամավոր աշխատանքների արդյունքների վրա՝ ներկայացվում է թանգարանների ժամանակակից դերը և նրանց ներգրավվածությունը համայնքի մշակութային կյանքում։ Հոդվածում դիտարկվում է թանգարանների ժամանակակից դերակատարությունը՝ որպես մշակութային կենտրոնների ։ Հիմնվելով թանգարանագիտության տեսական դրույթների վրա՝ վերլուծվում են թանգարանների գործառույթները, հասարակության հետ փոխազդեցության աստիճանը և դրանց վերաիմաստավորումը ժամանակակից մշակութային դաշտում։ Հոդվածում ներկայացված է նաև Հայաստանում թանգարանային գործի ներկա վիճակը, զարգացվածության աստիճանը,դերը կրթության և մշակույթի ոլորտներում և հասարակության վերաբերմունքը թանգարաններին։

Հետազոտության խնդիրը կայանում է թանգարանի՝ որպես ժամանակակից հասարակության սոցիալական ինստիտուտի ֆունկցիոնալ վերափոխման մշակութային վերլուծության անհրաժեշտության մեջ, որը կապված է թանգարանի սոցիալական գործառույթների ընդլայնման, դրա ռեսուրսային ներուժի աճի, հաղորդակցական փոխազդեցության նոր ռազմավարությունների և պրակտիկայի ի հայտ գալու հետ։

Հետազոտության օբյեկտ՝ թանգարանը որպես ժամանակակից հասարակության սոցիալական ինստիտուտ։

Հետազոտության առարկա՝ թանգարանի սոցիալական գործառույթները ժամանակակից հասարակության սոցիալ-մշակութային տարածքում և դրանց վերափոխումը։

Ուսումնասիրության նպատակը՝ թանգարանի սոցիալական գործառույթների վերափոխման նկարագրությունը և վերլուծությունը ժամանակակից հասարակության սոցիալ-մշակութային տարածքում։

Բանալի բառեր` թանգարան, մշակույթ, թանգարանագիտություն, հանրություն, ժառանգություն, կրթություն, պահպանում, ժամանակակիցություն

Ներածություն

Թանգարանը գիտամշակութային, հասարակական և կրթական հաստատություն է, որն զբաղվում է մարդու, նրա շրջակա միջավայրի, պատմության, արվեստի և գիտության հետ կապված նյութական և ոչ նյութական ժառանգության հավաքագրմամբ, պահպանմամբ, ուսումնասիրությամբ, ցուցադրմամբ և հանրությանը ներկայացմամբ։ Թանգարանները ծառայում են որպես հիշողության կենտրոններ՝ պահպանելով մարդկության բազմադարյա մշակույթն ու ժառանգությունը, դարձնելով այն մատչելի ներկա և ապագա սերունդների համար։ Թանգարանները գործում են ոչ միայն որպես ցուցադրության վայրեր, այլ նաև որպես հասարակության կրթման, մշակութային ինքնության ձևավորման, պատմության վերաիմաստավորման, ինչպես նաև սոցիալական երկխոսության տարածքներ։

Ժամանակակից հասարակություններում թանգարանները դառնում են մշակութային ինքնության պահպանման ու փոխանցման առանցքային օղակներ։ Սակայն դրանց գործառույթների վերաբերյալ մինչ օրս շարունակվում են բանավեճեր՝ արդյո՞ք թանգարանները կենսունակ մշակութային կենտրոններ են, թե պարզապես անցյալի առարկաները պահող մոռացված կառույցներ։ Այս հոդվածի նպատակն է դիտարկել այս հարցը թանգարանագիտության տեսանկյունից՝ ներկայացնելով թանգարանների փոփոխվող դերակատարությունն ու արդիականացումը։

Հանրագիտարաններում և բառարաններում թանգարանների ակադեմիական սահմանումը, իհարկե, չի արտացոլում դրանց հսկայական բարոյական ներուժը, այն ազնիվ առաքելությունը, որը նրանք կատարում են: Այսօր Հայաստանում թանգարանների ամենատարածված տեսակներից են ազգագրական և պատմության թանգարանները: Հաճախ մարզային և փոքր քաղաքներում տեղական պատմության թանգարանը միակ մշակութային հաստատությունն է, որը պատասխանատու է բարոյականության, կրթության և լուսավորության մակարդակի բարձրացման բոլոր հրատապ խնդիրների լուծման համար: Հայրենի երկրի պատմությանը լավատեղյակ սերնդի դաստիարակությունն իրականացվում է էքսկուրսիոն ծրագրերի իրականացման միջոցով, որոնք թանգարանների սոցիալ-մշակութային գործունեության ձևերից մեկն են: Մարդկային հասարակության առաջացման ու զարգացման պատմության ուսումնասիրությունը վկայում է, որ սկսած խոր հնադարից՝ մարդը հավաքում և ձգտում էր պահպանել բոլոր այն կարգի առարկաները, որոնք նրա որոշակի հետաքրքրությունն էին առաջացնում, որոնք նրա համար սրբազան կամ ճանաչողական նշանակություն ունեին կամ նրա մեջ գեղագիտական, պաշտամունքային զգացումներ էին հարուցում։ Այդ հիմքով են ստեղծվել աշխարհի առաջին հավաքածուները։ Տարբեր աշխարհամասերում հայտնաբերվել են անգամ նեոլիթի ժամանակաշրջանի պաշտամունքի առարկաների իսկական հավաքածուներ։ Միջագետքի հնագույն քաղաքներում, սկսած Ք.ա. II հազարամյակից, հավաքվում էին կրոնական, գիտական, գրական բովանդակությամբ սեպագիր կավե սալիկներ, որոնց հիմքով են ստեղծվել Հին աշխարհի արքայական և մասնավոր գրադարան-թանգարան-արխիվները։ Տեղեկություններ են պահպանվել, որ բաբելոնյան արքա Նաբոնիդը (Ք.ա. VI դար) հնություններ էր հավաքում ու զբաղվում էր անգամ պեղումներով։

Հավաքածուների ստեղծումը բացառիկ զարգացման ու ծաղկման հասավ անտիկ (լատ.` հին, հնություն, ավելի նեղ իմաստով` հունահռոմեական մշակույթի ու արվեստի հին պատմաշրջան) շրջանում։ Եվրոպական պատմության համար անտիկ աշխարհն իրավամբ համարվում է եվրոպական քաղաքակրթության բնօրրանը։ Համաշխարհային քաղաքակրթությունը շատ բանով է պարտական հունահռոմեական քաղաքակրթությանը, այդ թվում՝ նաև թանգարանային ասպարեզում։ Հունարենն ու լատիներենը մեծապես նաև ժամանակակից գիտական եզրույթաբանության (տերմինոլոգիայի) ատաղձն են։ Աշխարհի թանգարանային տիպի առաջին հաստատությունները Հունաստանի ու Հռոմի մուսաների տաճարներն էին, որոնցից էլ թանգարանները ժառանգել են իրենց հունարեն «museion» (մուզեյոն) և լատիներեն «museium» (մուզեյում) անունները։ Միջազգային բառաֆոնդ հաստատուն մտած «մուզեյ» հասկացությունը մշակութային շրջանառության մեջ են դրել հին հույները։ Հասկացությունն ի սկզբանե չի գործածվել առարկաներ հավաքելու նշանակությամբ։ Բառացի թարգմանությամբ հին հունական «museion»-ը նշանակում է «մուսաներին նվիրված վայր», այսինքն՝ մուսաների սրբատեղի, մուսաների տաճար։ Մուսաները աղբյուրների աստվածություններ էին, սակայն ժամանակի ընթացքում նրանց սկսեցին նույնացնել արվեստների, գիտությունների, ստեղծագործական գործունեության հովանավոր-աստվածուհիների հետ։

Նախաթանգարանային հավաքածուներ առաջացել են նաև Հայաստանում՝ հնագույն ժամանակներից սկսած։ Համենայն դեպս այդպիսինների մասին հավաստի տեղեկությունները վերաբերում են Ք.ա. IX դարում Հայկական լեռնաշխարհում ձևավորված և երեք դար գոյատևած Վանի թագավորության (Ուրարտու) ժամանակաշրջանին։ Այստեղ ուրարտական աստվածներին նվիրված պաշտամունքային հաստատությունների` հեթանոսական տաճարների մի ամբողջ համակարգ էր ստեղծվել։ Սեպագիր արձանագրությունների հաղորդումներից տեղեկանում ենք, որ ուրարտական պանթեոնի յուրաքանչյուր աստված ունեցել է իր սրբատեղիներն ու տաճարները։ Ուրարտական տաճարները դարձան Հայաստանի սկզբնական այն հաստատությունները, որոնցում նպատակադրված կարգով հավաքվում էին պաշտամունքի ու արվեստի զանազան արժեքներ՝ դրանք աստիճանաբար վերածելով ժամանակի լավագույն հուշարձան-կոթողների իսկական հավաքածուների։ Միջնադարյան Հայաստանի թանգարանների խնդրին առաջին անգամ իր աշխատություններում անդրադարձել է, ինչպես վերևում նշվեց, հայկական մշակույթի խորագիտակ, պատմաբան, հնագետ, թանգարանագետ Հայաստանի պատմության պետական թանգարանի երկարամյա տնօրեն, պրոֆեսոր Կարո Ղաֆադարյանը: Ուսումնասիրելով թանգարանային գործի ծլարձակման ու զարգացման պատմությունը՝ նա իրավացիորեն գրել է, որ միջնադարյան Հայաստանը գոնե VII դարում, ինչպես նաև Բագրատունյաց թագավորության ժամանակ` X-XI դարերում, ունեցել է արքունի և եկեղեցական թանգարաններ։ Նոր ժամանակներում Հայաստանում հայկական թանգարաններ հիմնելու գործնական փորձեր կատարելու մասին գրավոր տեղեկություններ ունենք՝ սկսած XIX դարի կեսերից։ Դրանց նախաձեռնողները դարձան հայ ինքնության մեծ ռահվիրանները` ռուսական տիրապետության տակ անցած Արևելյան Հայաստանում հայ մեծ լուսավորիչ Խաչատուր Աբովյանը և Արևմտյան Հայաստանում Խրիմյան Հայրիկը, մարդիկ, որոնք զգալի ժամանակ ապրելով և գործելով Եվրոպայի մատույցներում գտնվող քաղաքներում, առաջինը Տալինում, երկրորդը Կ. Պոլսում անպայմանորեն առնչվել էին եվրոպական երկրներում թափառած մշակութային զարգացումներին, այդ թվում՝ թանգարանային ասպարեզում։ Եվ բարեպատեհ պայմաններում հայտնվելով՝ ձեռնարկել էին Հայաստանում իրենց կողմից թանգարան հիմնելու փայփայած երազանքը։ Հայաստանի առաջին թանգարանը համարվում է Հայոց ազգագրական և հնագիտական թանգարանը, որը հիմնադրվել է 1919 թվականի օգոստոսի 9-ին։ Այն այժմ հայտնի է որպես Հայաստանի պատմության թանգարան։ Հիմնադիր՝ Ստեփան Լիսիցյան։ Այս թանգարանը ստեղծվել է Հայաստանի Առաջին Հանրապետության օրոք և իր մեջ ընդգրկում էր ազգագրական, հնագիտական, պատմական ու գեղարվեստական արժեքավոր նյութեր։ Թանգարանի հավաքածուն ներառում է ավելի քան 400,000 ցուցանմուշ՝ սկսած նախապատմական ժամանակներից մինչև 20-րդ դար։

Նյութեր և մեթոդներ

Հետազոտությունն իրականացվել է որակական վերլուծության հիման վրա։ Օգտագործվել են թանգարանագիտության տեսական աղբյուրներ, ինչպես նաև վերլուծվել են ՀՀ թանգարանների գործունեության օրինակներ։ Հատուկ ուշադրություն է դարձվել թանգարանների հանրային ծրագրերին, ցուցադրությունների ձևաչափերին, այցելուների հետ աշխատելու մեթոդներին։ Նյութերը քաղվել են ինչպես գրականությունից, այնպես էլ բաց աղբյուրներից (կայքեր, հաշվետվություններ, ծրագրային փաստաթղթեր)։Կատարվել են նաև հարցումներ (այցելուների և համացանցային տարբերակներով)։ Ուղղակի դիտարկում (թանգարանի աշխատանքի գնահատում պրակտիկայի և կամավոր գործունեության ընթացքում), տվյալների վերլուծություն (այցելուների հոսք, եկամուտ, ցուցադրությունների արդիականություն), համեմատական վերլուծություն։ Նաև կատարվել է քարտեզագրական աշխատանք ՀՀ բոլոր թանգարանները  ինտերակտիվ քարտեզում ներառելու համար։

Արդյունքներ և քննարկում

Ժամանակակից հասարակությունը ապրում է փոխակերպման ճգնաժամ, որը դրսևորվում է մշակութային հիշողության դեֆորմացիայով: Հիշողությունը անցյալի խորհրդանշականորեն արտահայտված գաղափար է: Ներկայիս սոցիալ-մշակութային տարածքում թանգարանների ինստիտուտը կատարում է մշակութային հիշողության արտեֆակտները ժամանակակից իրականության ընդհանուր մշակութային համատեքստում ներառելու և դրանց հետ կապված պատկերները հանրահռչակելու խնդիրներ: Թանգարանների որ սոցիալական գործառույթներն են ապահովում մշակութային պատմական հիշողության պահպանումն ու փոխանցումը: Դրանք ներառում են փաստաթղթավորում, գիտական, կրթական, գաղափարախոսական, արժեքաբանական գործառույթներ, ինչպես նաև հետազոտական ​​գործընթացի տեղեկատվական աջակցության, մշակութային փորձի փոխանցման, մշակութային ժառանգության մեկնաբանման, անհատների սոցիալական ինքնաճանաչման ապահովման, մշակութային տարածքի և պատմական ժամանակի կայունացման գործառույթներ: Մշակութային հիշողության ձևավորման, փոխանցման, մեկնաբանման և զարգացման համար պատասխանատու բոլոր ինստիտուտների շարքում հենց թանգարաններն են դա անում առավելագույնս ամբողջական և հետևողական ձևով, ինչը հաստատվում է հետազոտողների կողմից բացահայտված թանգարանների սոցիալական գործառույթներով:

Ժամանակակից հասարակությունը առնվազն 30-40 տարի ապրում է սոցիալական, տնտեսական և մշակութային անընդհատ փոխակերպումների մի շրջան։ Սոցիալական կառուցվածքների դինամիկան և ծայրահեղ անկայունությունը դարձել են այդ ժամանակի առանձնահատկությունը։ Մարդկության պատմության բազմաթիվ դարերի, եթե ոչ հազարամյակների ընթացքում մշակույթը ապահովել է առանձին սերունդների անընդհատ հաջորդականությունը և նախորդ նվաճումների կայուն փոխանցումը։ Այսօր մենք բախվում ենք ոչ միայն մշակութային, այլև մշակութային-պատմական ճգնաժամի, որն արտահայտվում է մշակութային հիշողության դեֆորմացիաներով կամ նույնիսկ լիակատար անհետացմամբ, այն ինստիտուտների ճգնաժամային երևույթներով, որոնք ապահովել են դրա ձևավորումը և սերնդափոխությունը։

Թանգարանների գործառույթները, որոնք կապված են պատմական հիշողության սոցիալական պահպանման հետ։ Ընդհանուր առմամբ, առանձնացնում ենք թանգարանների մոտ 10 սոցիալական գործառույթ: Պատմական հիշողության պահպանման և փոխանցման խնդրի տեսանկյունից ամենակարևոր գործառույթներն են՝

1) փաստաթղթավորում / գրանցում

2) գիտական ​​և կրթական

3) կրթական

4) գաղափարական

5) գիտական ​​հետազոտությունների գործընթացի տեղեկատվական աջակցություն, սակայն ակնհայտ է, որ պետք է խոսել նաև մարդաբանության, ազգագրության, մշակութային ուսումնասիրությունների և այլ առարկաների մասին, որոնց առարկայական ոլորտը կապված է պատմական ժամանակի և դրանում մարդկության զարգացման հետ). պետք է նշել, որ վերը նշված երկու գործառույթները միայն մասամբ են հատվում։

6) աքսիոլոգիական, որը բաղկացած է սոցիալական ուղղվածության արժեքների տարածումից:

7) մարդկության կողմից կուտակված փորձի փոխանցումը (պատմական և մշակութային հուշարձանների, ինչպես նաև բնական օբյեկտների պահպանման, ձեռքբերման, գրանցման, ուսումնասիրության և հանրահռչակման միջոցով);

8) մշակութային ժառանգության մեկնաբանություն: «Թանգարանի՝ որպես սոցիալական փորձի և մշակութային ժառանգության պահապանի, հիմնական խնդիրն է բացահայտել ժառանգված ներուժը, որը երբեմն թաքնված և ծալված է՝ դիմելով մարդասիրական արժեքներին և մարդասիրական գիտելիքներին»;

9) անհատների սոցիալական ինքնաճանաչման ապահովում, ներառյալ ինքնության ձևավորման գործառույթը (տարածաշրջանային, էթնիկ կամ ազգային, կրոնական և այլն);

10) մշակութային տարածության և պատմական ժամանակի կայունացում. ինչպես նշում է Ե. Ն. Մաստենիցան՝ «թանգարանները գլոբալ աշխարհում 21-րդ դարի մարտահրավերներին արձագանքելով՝ կոչված են մնալ կայունության տարածք, պահպանել և փոխանցել մշակութային ժառանգությունը, ձևավորել մարդկային մշակութային վարքագիծը և որոշել հասարակության կայուն զարգացումը»:

Այսօր թանգարանը բարդ, բազմամակարդակ համակարգ է, որը լուծում է մի շարք սոցիալապես նշանակալի խնդիրներ: Սա պատմական հիշողության և նախնիների ժառանգության փոխանցումն է, նախորդ սերունդների փորձի տարածումը, մարդկանց ծանոթացումը մշակութային հանգստի հետ և նրանց մեջ գիտելիքների ձգտումը սերմանելը, հետաքրքրասիրությունը խրախուսելը: Տեսողական պատկերների ցուցադրման միջոցով թանգարանները մարդկանց ծանոթացնում են գեղեցիկի հետ: «Տեսողական փորձը» կարևոր որակ է ժամանակակից մարդու ցանկացած մասնագիտության կամ գիտելիքների ոլորտում: Անհրաժեշտ է պարզել, թե ինչ դեր ունի թանգարանային ցուցադրությունը այս բազմազանության մեջ, ինչն է այն տարբերակում մյուսներից և որ առանձնահատկություններն են առավել նշանակալից սպառողի համար։

Այս շրջանաձև գրաֆիկը ներկայացնում է հարցման արդյունքները՝ կապված մարդկանց այցելած թանգարանների քանակի հետ։ Ընդհանուրում կա 55 պատասխան։ Արդյունքներ՝

1-3 անգամ — 80% – Սա մեծամասնությունն է. մարդկանց մեծ մասը այցելել է առավելագույնը 3 թանգարան։

4-8 անգամ — 18.2% – Ավելի ակտիվ են թանգարանների այցելության հարցում։

10 և ավել — 1.8% – Շատ հազվադեպ են հանդիպում մարդիկ, որոնք հաճախ են թանգարան գնում։

Այս արդյունքները ցույց են տալիս, որ հասարակության մեջ թանգարանային մշակույթը դեռևս սահմանափակ է։ Այսպիսով, ձևավորվում է թանգարանների՝ որպես հանգստի գործունեության տարրի, անբարենպաստ պատկերացում։ Հետազոտությունը ցույց է տվել, որ թանգարան այցելելու ժողովրդականությունը ցածր է՝ հաճելի հույզերի բացակայության պատճառով։ Առաջարկը չի արդարացնում աշխատուժի ծախսերը, և, որպես արդյունք, մարդիկ չեն ցանկանում ժամանակ ծախսել թանգարան այցելելու վրա, հատկապես՝ ոչ կանոնավոր հիմունքներով։

Ահա դիագրամը, որը ցույց է տալիս հարցվածների գիդի-տուր ծառայություններից օգտվելու վիճակագրությունը:

80% — չեն օգտվում գիտի-տուր. ծառայություններից

20% — օգտվում են այդ ծառայություններից

Հաշվի առնելով, որ հարցվածների 80%-ը չեն օգտվում գիտի-տուր (գիդային ծառայություններից), կարելի է վերլուծել մի շարք հնարավոր պատճառներ, թե ինչու դա այդպես է։

1. Տեղեկացվածության պակաս

· Շատերը պարզապես չգիտեն, որ նման ծառայություններ գոյություն ունեն։

· Քանի որ գիդային ծառայությունները հաճախ չեն գովազդվում ակտիվորեն, մարդիկ չեն էլ մտածում այդ տարբերակի մասին։

2. Գնային հասանելիություն

Գիդային ծառայությունները երբեմն կարող են թվալ թանկարժեք, հատկապես ուսանողների, դպրոցականների կամ միջին եկամուտ ունեցող այցելուների համար։

3. Ինքնուրույն նախընտրություն

Շատ մարդիկ նախընտրում են ինքնուրույն ուսումնասիրել, օգտագործելով

4. Վստահության պակաս մասնագետների հանդեպ

Երբեմն մարդիկ կասկածում են գիդերի մասնագիտությանը, լեզվի իմացությանը կամ հետաքրքիր ներկայացման ունակություններին։

5. Վերաբերմունք

Որոշ այցելուներ գուցե ունեն ձանձրալի փորձ գիդի նկատմամբ, ինչի հետևանքով այլևս չեն ցանկանում օգտվել։

6. Կարճաժամկետ այց

Եթե այցելությունը ժամանակի սահմանափակ է, այցելուն կարող է նախընտրել արագ անցնել առանց մանրամասն բացատրությունների։

Տրամադրած հարցման պատասխանները վերաբերում են նաև նրան, թե ինչ փոփոխությունների կարիք ունեն թանգարանները ավելի հետաքրքիր լինելու համար։ Ստորև ներկայացնում եմ առաջարկների համակարգված վերլուծությունը՝ ըստ հիմնական թեմատիկ խմբերի։

1. Տեղեկատվական հասանելիություն և տեխնոլոգիաների ներմուծում

· Աուդիոգիդերի առկայություն (նաեւ տարբեր լեզուներով)

· VR/AR տեխնոլոգիաների օգտագործում

· Ինտերակտիվ լուծումներ (հպազգայուն էկրաններ, խաղային տարրեր)

· Վիրտուալ թանգարանների կայքեր՝ օնլայն ամրագրմամբ և բազում լեզուներով

2. Գովազդ և հանրահռչակում

· Սոցցանցերում ակտիվ գործունեություն

· Գովազդային հոլովակներ և լրատվամիջոցներում քարոզչություն

· Թանգարանների ընդգրկում զբոսաշրջային փաթեթներում

 3. Մշակութային և կրթական միջոցառումներ

· Թատերական ներկայացումներ, պատմական վերստեղծումներ

· Մշակութային օրեր, ֆիլմերի դիտում թանգարաններում

· Ուսանողական և դպրոցական խմբային այցերի կազմակերպում

 4. Այցելուների հանդեպ վերաբերմունքը

· Բարեհամբույր, բանիմաց աշխատակիցներ (այդ թվում երիտասարդներ)

· Հյուրասիրություններ կամ թեմատիկ դիմավորումներ

· Աշխատակիցների վերապատրաստում

5. Ֆինանսական հասանելիություն

· Անվճար մուտքի օրեր

· Ուսանողական և դպրոցական զեղչեր

· Հիմնադրամների կամ հովանավորների միջոցով արժեքների սուբսիդավորում

6. Թանգարանային միջավայրի բարելավում

· Շենքային պայմանների բարեկարգում

· Ժամանակակից ինտերիեր, թարմ մթնոլորտ

· Նոր ցուցանմուշների ներգրավում, պարբերական թարմացումներ

ՀՀ Կառավարության քայլերը թանգարանների խթանման ուղղությամբ

1. Թանգարանների թվային արդիականացում

· MuseumsArmenia.am հարթակի ստեղծում՝ էլեկտրոնային տոմսերով, QR կոդերով, բազմալեզու տեղեկատվությամբ։

· Թանգարանների թվայնացում, ցուցանմուշների թվային շտեմարանների կազմում։

 2. Օրենսդրական բարեփոխումներ

«Թանգարանների մասին» օրենքի նոր նախագիծ՝ հավաքածուների պաշտպանություն, կառավարման նոր կանոնակարգեր, մասնագետների վերապատրաստման պահանջներ։

3. Ֆինանսավորման նոր մեխանիզմներ

«Մշակույթի զարգացման» հիմնադրամի ստեղծում՝ թանգարանների մարքեթինգի, տեխնիկական պայմանների և միջազգային համագործակցության խթանման համար։

4. Դպրոցականների անվճար մուտք թանգարաններ

· Կառավարության որոշմամբ՝ ՀՀ դպրոցականները կարող են անվճար այցելել պետական թանգարաններ՝ ուսումնական տարվա ընթացքում։

· Այս նախաձեռնությունը նպատակ ունի նպաստել կրթական միջավայրում մշակույթի ներգրավմանը, սովորողների գիտելիքների խորացմանը։

5. Ուսուցիչներին տրվող նախագծային աշխատանքներ թանգարաններում

ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարության և թանգարանների համագործակցության շրջանակում ուսուցիչներին առաջարկվում է նախագծային աշխատանքներ՝ թանգարանների թեմատիկ հիման վրա։ Օրինակ՝ պատմության, արվեստի կամ մշակութաբանության դասաժամերի համար թանգարանային նյութերի կիրառություն՝ որպես բաց դաս կամ հետազոտական նախագիծ։

 6. Մշակութային և կրթական միջոցառումներ

· Թանգարանային գիշերներ, ինտերակտիվ ծրագրեր, թատերական ներկայացումներ, ֆիլմերի ցուցադրումներ։

· Ուսանողների, դպրոցականների և համայնքների ներգրավում թանգարանների նախագծերում։

 7. Միջազգային ծրագրեր և համագործակցություն

· USAID-ի «My Armenia» ծրագիր՝ մարզային թանգարանների զարգացում։

· EU Creative Europe ծրագրեր, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի հետ մշակութային ժառանգության թվայնացում։

ՀՀ թանգարանների հեղինակային քարտեզ

(file:///C:/Users/Admin/Downloads/Armenia_Museums_Map.html)

Հայաստանի Թանգարանների Վիճակագրություն (2023 թ․)

Այս աղյուսակը ներկայացնում է Հայաստանի տարբեր մարզերում գործող թանգարանների քանակը ըստ տեսակների, ինչպես նաև տարեկան այցելուների թիվը՝ ըստ 2023 թվականի տվյալների։ Տվյալները մոտավոր են՝ հիմնված մշակութային և վիճակագրական աղբյուրների վրա։

Մարզ	Թանգարանների թիվ	Պատմական	Արվեստի	Գրական	Ազգագրական	Այլ	Տարեկան այցելուներ
Երևան	63	15	12	14	4	18	~2,000,000
Շիրակ	8	3	1	2	1	1	131,201
Լոռի	7	2	1	3	0	1	32,421
Կոտայք	5	2	1	1	0	1	15,608
Սյունիք	4	2	1	0	0	1	11,049
Արարատ	3	2	0	1	0	0	18,164
Արմավիր	5	3	0	1	1	0	57,361
Տավուշ	3	2	0	1	0	0	11,043
Արագածոտն	2	1	0	1	0	0	8,875
Գեղարքունիք	2	1	0	1	0	0	3,244
Վայոց ձոր	1	1	0	0	0	0	989

Սակայն միևնույն ժամանակ, կան թանգարաններ, որոնք դեռևս գործառույթները իրականացնում են միայն պահպանման և պահպանվող նյութերի ցուցադրման սկզբունքով՝ չապահովելով հասարակության հետ կենդանի կապ։ Սա վկայում է ոլորտում առկա բևեռացման մասին։

Իմ պրակտիկայի և կամավոր աշխատանքի ընթացքում թանգարանում ես ձեռք բերեցի ոչ միայն տեսական, այլև գործնական գիտելիքներ, որոնք հնարավորություն տվեցին ավելի խորապես հասկանալու թանգարանային ոլորտի ընդհանուր վիճակը, ինչպես նաև առկա դժվարությունները։ Այս ժամանակահատվածում ես անմիջականորեն առնչվեցի թանգարանի ներքին կազմակերպման, այցելուների հոսքի, ցուցանմուշների մատուցման ձևերի և հասարակության վերաբերմունքի հետ։ Այս փորձառության ընթացքում ես կարողացա բացահայտել մի շարք խնդիրներ և բացասական կողմեր, որոնք խոչընդոտում են թանգարանի լիարժեք գործունեությանը և արգելակում դրա վերափոխումը դեպի ժամանակակից, կենդանի մշակութային կենտրոն։

Հիմնական բացասական կողմերը թանգարանային գործունեության մեջ

1. Տարածքային և նյութատեխնիկական պայմանների անմխիթար վիճակ

Շատ թանգարաններ գործում են վատ պահպանված կամ չբարեկարգված շենքերում։ Ցուցադրությունների տարածքները երբեմն չափազանց նեղ են, չկան ժամանակակից կահավորումներ կամ տեխնիկական լուծումներ։ Սա ոչ միայն նվազեցնում է այցելուների հետաքրքրությունը, այլ նաև խոչընդոտում է թանգարանի զարգացումը որպես դինամիկ մշակութային տարածք։

2. Ժամանակակից տեխնոլոգիաների պակաս

Թանգարանների մեծ մասում բացակայում են ինտերակտիվ լուծումներ՝ վիրտուալ իրականություն, QR կոդեր, հնչյունային ուղեկցում (աուդիոգիդեր), բազմալեզու տեղեկատվություն։ Սա հատկապես զգալի է օտարերկրյա զբոսաշրջիկների և երիտասարդ այցելուների համար, որոնց պահանջները տարբերվում են ավանդական ներկայացման ձևերից։

3. Սահմանափակ մարքեթինգային և գովազդային գործունեություն

Թանգարանների մասին տեղեկատվությունը շատ դեպքերում հասանելի չէ լայն հանրությանը։ Թանգարանները գրեթե չեն ներկայանում սոցիալական ցանցերում կամ չունեն իրենց գրավիչ և արդիական կայքերը։ Արդյունքում՝ մեծ թվով մարդիկ պարզապես չեն տեղեկանում դրանց առկայության մասին։

4. Երիտասարդների ներգրավվածության ցածր մակարդակ

Թանգարաններում աշխատող անձնակազմի տարիքը հիմնականում բարձր է, իսկ երիտասարդների ներգրավման ծրագրերը քիչ են կամ բացակայում են։ Կամավորական աշխատանքի կամ ուսանողական պրակտիկայի մեխանիզմները շատ դեպքերում ձևական են և չունեն հստակ ուղղվածություն։

5. Մոտեցումների հնացած բնույթ

Ցուցադրությունների ներկայացման ձևերը հիմնականում պահպանողական են։ Այցելուների հետ շփումը՝ որպես հաղորդակցություն, գրեթե չկա։ Թանգարանները հաճախ ընկալվում են որպես անցյալը պահպանող կառույցներ, այլ ոչ թե հասարակության հետ կենդանի երկխոսության վայրեր։

Կարծրատիպ	Լուծման ուղի
Թանգարանները ձանձրալի են	Ներդնել ինտերակտիվ տեխնոլոգիաներ՝ VR/AR, հնչյունային ուղեկցում, թեմատիկ ինտելեկտուալ խաղեր ու քվեսթեր։
Թանգարանը միայն գիտնականների համար են	Ներգրավել երիտասարդ կամավորներ ու նորամիտ մասնագետներ, կազմակերպել թանգարանային փարթիներ, սեմինարներ։
Թանգարան գնալը «մոդայիկ» չէ	Համագործակցել բլոգերների և ինֆլուենսերների հետ, ստեղծել սոցիալական մեդիայի արշավներ՝ «թանգարանը՝ նոր wave»։
Թանգարանը միայն արվեստի կամ պատմության վայր է	Բացնել նոր բաժիններ՝ նվիրված տեխնոլոգիային, կինոյին, երաժշտությանը, գրաֆիկ դիզայնին և արդի մշակույթին։
Թանգարանները լուռ ու փակ տարածքներ են	Կազմակերպել կենդանի միջոցառումներ, բաց դասախոսություններ, ստեղծագործական արհեստանոցներ (workshop-ներ)։
Թանգարանները միշտ նույնն են՝ ոչինչ չի փոխվում	Ցուցադրությունների պարբերական թարմացում, ժամանակավոր ցուցահանդեսների անցկացում՝ արդիական թեմաներով։

ՀՀ ՉԳՈՐԾՈՂ ԿԱՄ ԺԱՄԱՆԱԿԱՎՈՐԱՊԵՍ ՓԱԿ ԹԱՆԳԱՐԱՆՆԵՐ [2]

Թանգարանի անվանումը	Մարզ	Պատճառներ (եթե հայտնի են)
Շիրակի երկրագիտական թանգարան	Շիրակ	Շենքի վթարային վիճակ, նոր շենքի կառուցման անհրաժեշտություն
Գեղարքունիքի երկրագիտական թանգարան	Գեղարքունիք	Շենքային պայմանների բացակայություն
Վայոց ձորի երկրագիտական թանգարան	Վայոց ձոր	Ֆինանսական խնդիրներ, ցուցանմուշների պահեստավորում
Սյունիքի երկրագիտական թանգարան	Սյունիք	Շենքային պայմանների բացակայություն
Տավուշի երկրագիտական թանգարան	Տավուշ	Ֆինանսական խնդիրներ, ցուցանմուշների պահեստավորում
Կոտայքի երկրագիտական թանգարան	Կոտայք	Շենքային պայմանների բացակայություն
Արարատի երկրագիտական թանգարան	Արարատ	Ֆինանսական խնդիրներ, ցուցանմուշների պահեստավորում
Արագածոտնի երկրագիտական թանգարան	Արագածոտն	Շենքային պայմանների բացակայություն
Արմավիրի երկրագիտական թանգարան	Արմավիր	Ֆինանսական խնդիրներ, ցուցանմուշների պահեստավորում
Լոռու երկրագիտական թանգարան	Լոռի	Շենքային պայմանների բացակայություն

Եզրակացություն

21-րդ դարի փոփոխվող սոցիալ-մշակութային հենքի վրա թանգարանները գտնվում են կարևորագույն վերաիմաստավորման փուլում։ Դրանք այլևս չեն կարող դիտարկվել միայն որպես անցյալի պահոցներ կամ հնության պահպանման տարածքներ։ Հետազոտությունն ապացուցեց, որ ժամանակակից հասարակության պահանջները թանգարաններից շատ ավելի լայն են՝ ակնկալվում է ոչ միայն էքսպոզիցիոն ամբողջականություն, այլև մշակութային հաղորդակցություն, կրթական ներգործություն, հասարակության ներգրավում և տեխնոլոգիական ժամանակակիցություն։ Այս ամենը թանգարաններին վերածում է կենդանի և զարգացող մշակութային օրգանիզմների, որոնց առաքելությունը տարածվում է կրթության, ինքնաճանաչման, հիշողության, ինքնության և հաղորդակցության դաշտերում։

Թանգարանների սոցիալական գործառույթների վերլուծությունն ընդգծեց, որ դրանք ունեն առնվազն տասը հիմնարար դերակատարում, որոնցից յուրաքանչյուրը պատասխանատու է մշակութային հիշողության պահպանման և փոխանցման, սոցիալական ինքնության ձևավորման և պատմական գիտակցության զարգացման համար։ Սակայն բազմաթիվ թանգարաններ՝ հատկապես մարզերում, դեռևս գործում են պահպանողական տրամաբանությամբ, սահմանափակվում են ցուցանմուշների պահպանմամբ ու ցուցադրմամբ՝ չունենալով կենդանի կապ այցելուների, երիտասարդության և համայնքների հետ։ Այսպիսով, գոյություն ունի բևեռացում՝ կենսունակ, նորարարական թանգարանների և ժամանակավրեպ, պասիվ հաստատությունների միջև։

Հետազոտության ընթացքում իրականացված հարցումները և դիտարկումները հաստատեցին, որ հասարակության վերաբերմունքը թանգարանների նկատմամբ հակասական է։ Թանգարան այցելելու մշակույթը լայն զանգվածների շրջանում դեռևս խորը արմատներ չի ձգել։ Այցելուների մեծ մասն ունի թանգարանների նկատմամբ կարծրատիպային պատկերացումներ՝ որպես ձանձրալի կամ միայն մասնագիտական հետաքրքրություն ունեցող վայրեր։ Դրան նպաստում է նաև տեխնոլոգիական հագեցվածության պակասը, տեղեկատվության անբավարար մատչելիությունը, գիդային ծառայությունների սահմանափակ օգտագործումը, ինչպես նաև թանգարանների թարմացման պակասը։

Սակայն, մյուս կողմից, պետական և միջազգային մակարդակներում սկսված բարեփոխումները՝ թվայնացում, նոր օրենսդրական նախաձեռնություններ, ֆինանսավորման բազմաբնույթ աղբյուրներ, կրթական և զբոսաշրջային ծրագրերի զարգացում, ձևավորում են թանգարանների վերածնման նոր հնարավորություններ։ Այս համատեքստում անհրաժեշտ է ոչ միայն շարունակել տեխնիկական և նյութական արդիականացումը, այլև զարգացնել թանգարանների ռազմավարական հայեցակարգը՝ որպես կրթական, մշակութային, ստեղծագործական և սոցիալական հաղորդակցության միջավայր։

Այսպիսով, թանգարանը պետք է դիտարկվի ոչ միայն որպես անցյալի արտացոլում, այլ որպես ապագայի ձևավորող ինստիտուտ։ Նրա գոյության արդիականությունը պայմանավորված է նրանով, թե որքանով է այն կարողանում խոսել ժամանակակից լեզվով, արձագանքել հասարակության մարտահրավերներին և վերածվել ստեղծագործական համագործակցության տարածքի։ Այս ճանապարհով է հնարավոր թանգարանների վերածումը ժամանակակից, հուզական և ինտելեկտուալ հաղորդակցության վայրերի՝ փոխակերպելով հասարակության վերաբերմունքը՝ «մոռացված պահոցների» մոտեցումից դեպի «կենդանի մշակութային կենտրոնների» նոր տեսլական։

Հեղինակ՝ Անահիտ Մակարյան