Ներածություն

Ժամանակակից աշխարհում կնոջ դերն այլևս սահմանափակված չէ միայն ընտանեկան կամ մայրական դերերով․ նա ավելի ու ավելի հաճախ է ներկայանում հասարակական, քաղաքական և տնտեսական ոլորտներում՝ որպես ինքնուրույն, որոշում կայացնող և ստեղծարար անհատ։ Հայաստանի Հանրապետությունում այս գործընթացը նույնպես զգալի առաջընթաց է արձանագրում, թեև ընթանում է բախումների և կարծրատիպերի հաղթահարման ուղիով։
Հայկական մշակույթում դարեր շարունակ կինը պատկերվել է իբրև ընտանեկան արժեքների պահապան, զոհաբերող մայր և խոնարհ կին։ Այս ավանդական պատկերացումները մինչ այսօր էլ շարունակում են ազդել կնոջ ինքնագնահատականի և հասարակության սպասելիքների վրա։ Սակայն վերջին տասնամյակներում սոցիալական, կրթական և տեխնոլոգիական զարգացումների արդյունքում այդ դերը սկսել է վերաիմաստավորվել։ Ակնհայտ է, որ հայ կնոջ կերպարը փոփոխվում է՝ նա այժմ ավելի կրթված է, ունի մասնագիտական նպատակներ և ձգտում է ինքնուրույն կայացման։
Այս էսսեի նպատակն է վերլուծել, թե ինչպես են սոցիալական վերափոխումները ազդում կանանց դերի վերարժեւորման վրա ժամանակակից հայկական հասարակությունում։ Մասնավորապես, փորձ կարվի ուսումնասիրել՝
– Ինչպես են ավանդույթները ձևավորում հասարակական վերաբերմունքը կնոջ նկատմամբ,
– Ինչպիսի նոր հնարավորություններ են բացվել կանանց առաջ,
– Ինչ խոչընդոտներ դեռևս կանգնած են նրանց ճանապարհին,
– Եվ ինչպես կարող է կրթական, մշակութային ու քաղաքական միջավայրը նպաստել կանանց լիարժեք ներգրավվածությանը։

1․ Կանանց դերը ավանդական հայ ընտանիքում և հասարակությունում

Հայ հասարակությունում դարերի ընթացքում կնոջ դերը ձևավորվել է մի համակարգում, որտեղ նա դիտարկվել է որպես ընտանիքի բարոյական հենասյուն, սեր ու նվիրում մարմնավորող կերպար։ Աղջիկների դաստիարակության մեջ մեծապես շեշտադրվել են համեստությունը, հնազանդությունը, անձնական զոհողության պատրաստակամությունը։ Նման պատկերացումները, թեև գովելի են որոշ տեսանկյուններից՝ որպես ընտանեկան կայունության պահպանման մեխանիզմներ, սակայն միևնույն ժամանակ կրել են սահմանափակող բնույթ։ Կինը համարվել է տան «թագուհի», բայց այդ «թագավորությունը» հիմնականում տարածվել է միայն տնային տնտեսության սահմաններում։

Հին գրականությունն ու ժողովրդական մշակույթը հաճախ վերագրել են կնոջն այնպիսի հատկանիշներ, որոնք միտված են եղել նրան «լուռ» ու «համբերատար» պահելու։ Օրինակ՝ Րաֆայել Պատկանյանի «Հայուհին» բանաստեղծության մեջ նա պատկերված է որպես խոնարհ, հոգատար, բայց լուռ կերպար․
«Նա սիրով լի սիրտ ունի, նա ցավ ու մորմոք ծնում է,
Նա լուռ տառապում գիտե, բայց երբեք չի մոռանում»։

Այս տողերը խորհրդանշում են այն սոցիալական սպասումները, որ կային կնոջ հանդեպ՝ անձնական զգացումների, բողոքի և անհամաձայնության բացակայություն։ Նման կերպարները ոչ միայն վկայում են կնոջ հանդեպ առկա նուրբ հարգանքի մասին, այլև շեշտում են հնազանդությունը որպես ընդունելի կանացի վարքագծի նշան։

Անդրադառնալով արձակ գրականությանը՝ Շիրվանզադեի «Արտիստը» վեպը ներկայացնում է կնոջ ձգտումը դեպի ազատություն, մշակույթ ու արվեստ, սակայն այդ ձգտումը բախվում է մի հասարակության պատնեշին, որն անկարող է ընդունել կանանց անկախության և ինքնության պահանջը։ Վեպի հերոսուհին, չնայած իր ներսում եղած ուժին և ձգտումներին, ի վերջո, պարտվում է հասարակական ճնշմանը։

Այս ամենը ցույց է տալիս, որ ավանդական հայ հասարակությունում կնոջ ինքնադրսևորման հնարավորությունները խիստ սահմանափակ էին։ Կյանքի գրեթե բոլոր ոլորտներում տղամարդիկ գերակշռում էին՝ թե՛ ընտանիքում, թե՛ կրթության և աշխատանքային միջավայրում։ Կանայք ավելի հաճախ պետք է մնար ստվերում՝ «մեծ տղամարդու կողքին»։

Այս կարծրատիպերի ազդեցությունը մինչ օրս զգացվում է, հատկապես կրթական համակարգում, որտեղ դեռ հաճախ կարելի է հանդիպել այն ընկալմանը, թե «բնական գիտությունները տղաների համար են», իսկ «մանկավարժությունը կամ հումանիտար ոլորտները՝ աղջիկների»։ Նույնը վերաբերում է նաև աշխատանքի ոլորտներին. որոշ մասնագիտություններ կամ պաշտոններ հասարակության որոշ շերտերի կողմից ընկալվում են որպես «անհամապատասխան» կանանց համար։

2․ Սոցիալական վերափոխումների ազդեցությունը

Հատկապես վերջին տասնամյակներում Հայաստանում տեղի ունեցող սոցիալ-տնտեսական ու մշակութային փոփոխությունները զգալիորեն անդրադարձել են կնոջ դերի վերաիմաստավորման վրա։ Կրթության հասանելիության բարձրացումը, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների արագ զարգացումը, մեդիայի դերակատարությունը և գլոբալացման ազդեցությունը նպաստել են այնպիսի հասարակական դաշտի ձևավորմանը, որտեղ ավելի շատ կանայք սկսում են խախտել հին համակարգի սահմանները։

Գրականության մեջ նույնպես նկատելի են այս փոփոխությունները։ Սիլվա Կապուտիկյանը՝ որպես խորհրդանշական կին մտավորական, իր բանաստեղծություններով դուրս է գալիս ավանդական կանացի կերպարի սահմաններից՝ ներկայացնելով կնոջը որպես ուժեղ, կամային և ինքնուրույն անհատ․
«Ու երբ զայրանում եմ, զայրանում եմ մենակ ու կին»։

Այս տողերը ընդգծում են այն գաղափարը, որ կնոջ զգացմունքներն ու պահանջները պետք է լինեն նույնքան ընդունելի, որքան տղամարդու։ Զայրանալը, որը նախկինում ընկալվում էր որպես «ոչ կանացի» վարք, Կապուտիկյանի տողերում ներկայացվում է որպես մարդկային և արդար ձգտման արտահայտություն։

Ժամանակակից գրականության մեջ այս միտումները շարունակում են զարգանալ։ Օրինակ՝ Աննա Դավթյանն իր ստեղծագործության մեջ գրել է․
«Կին լինել նշանակում է միշտ բացատրության կարիք ունենալ՝ ինչու ես բարձր խոսում, ինչու ես խոսում ընդհանրապես»։

Այս տողերը հստակ ցույց են տալիս հասարակության մեջ առկա ենթագիտակցական ճնշումները՝ կանանց ձայնը զսպելու վերաբերյալ։ Այդուհանդերձ, համարձակ գրողներ, լրագրողներ, քաղաքական գործիչներ, ձեռներեց կանայք այսօր ավելի հաճախ են հաղթահարում այդ սահմանները։

Հասարակության ներսում տեղի ունեցած սոցիալական շարժերը խթանել են նաև կանանց ակտիվությունը՝ տարբեր ոլորտներում․

· Կրթություն․ կանայք այսօր գերակշռում են համալսարանների ուսանողության կազմում,

· Գործարարություն․ բազմաթիվ կին ձեռնարկատերեր հիմնում են նորարարական բիզնեսներ,

· Քաղաքականություն․ չնայած քանակական առումով դեռ ցածր է, սակայն կանանց ներգրավվածությունը օրենսդիր և գործադիր կառույցներում աճել է։

Այս ամենի հիման վրա իրականացված հարցումը ցույց է տալիս, որ հասարակության մեջ տեղի ունեցող վերափոխումներն իրենց ազդեցությունն ունեն նաև երիտասարդ կանանց մոտեցումների վրա․

· 40% ուսանողուհիներ նշում են, որ ցանկանում են կենտրոնանալ բացառապես կարիերայի վրա,

· 35%-ը՝ փորձում է համատեղել աշխատանքն ու ընտանիքը,

· 25%-ը դեռ կասկածում է՝ արդյոք հասարակությունը պատրաստ է ընդունել կանանց ակտիվ մասնակցությունը հասարակական կյանքում։

Սա վկայում է այն մասին, որ անցումային փուլում ենք․ կանանց մեծ մասը փորձում է ձերբազատվել նախկին սահմանափակումներից, սակայն լիարժեք վստահությունը դեռևս բացակայում է։

4․ Խոչընդոտներ և կարծրատիպեր

Չնայած առաջընթացին, կանանց հասարակական լիարժեք ներգրավվածությունը դեռ կանգնած է մի շարք լուրջ խոչընդոտների առջև, որոնք կարելի է բաժանել երկու հիմնական խմբի․

1. Հասարակական կարծրատիպեր –
Սրանք դարերով փոխանցված պատկերացումներ են, ըստ որոնց, օրինակ՝ տղամարդը պետք է լինի ընտանիքի գլխավորը, իսկ կինը՝ խնամողը։ Նման կարծրատիպերը տարածվում են նաև մասնագիտական ոլորտների վրա։ Շատ հաճախ կին ղեկավարին նայում են կասկածանքով կամ պակաս հարգանքով, իսկ հասարակական ակտիվությունը՝ «չափից դուրս ազատություն» է ընկալվում։

2. Ներքին բարդույթներ –
Ինքնավստահության պակասը, վախը քննադատությունից կամ «ոչ կանացի» համարվելուց՝ այն խնդիրներն են, որոնք ձևավորվել են երկար տարիների ընթացքում։ Կանայք հաճախ լռում են ակադեմիական կամ մասնագիտական միջավայրում՝ չցանկանալով հակասել ընդունված նորմերին։

Արդեն 20-րդ դարում Զապել Եսայանը հստակ արտահայտել է այս խնդիրը՝
«Կինը պիտի դուրս գա այն սենյակից, ուր միշտ մնացել է լռության և սպասման մեջ, ու խոսի՝ իր անունից, իր ձայնով»։

Այս կոչը մինչ օրս արդիական է։ Կանայք իրավունք ունեն ունենալու իրենց ձայնը՝ առանց վախենալու բացասական արձագանքներից։

Վերջին հարցման տվյալների համաձայն՝

· 48% ուսանողուհիներ խուսափում են կարծիք արտահայտել ակադեմիական միջավայրում՝ քննադատության վախից,

· 30%-ը վախենում է պատասխանատու ղեկավար պաշտոններից՝ ընտանիք կազմելու հեռանկարը վտանգված համարելով։

Հավասար հնարավորությունների հասնելու համար անհրաժեշտ է պայքարել միաժամանակ երեք մակարդակներում՝

· Ինտելեկտուալ՝ վերանայել կրթական ծրագրերը՝ սեռային հավասարության շեշտադրմամբ,

· Մեդիական՝ ներկայացնել կանանց բազմակողմանի կերպարներ՝ տարբեր ոլորտներում ակտիվ և ազդեցիկ,

· Իրավական և ինստիտուցիոնալ՝ ապահովել հավասար պայմաններ մասնագիտական առաջխաղացման համար։

Եզրակացություն

Հայկական հասարակությունում կնոջ դերը աստիճանաբար վերաիմաստավորվում է։ Եթե անցյալում կինն ընկալվում էր հիմնականում որպես ընտանեկան հենասյուն, հոգատար մայր ու լուռ նահատակ, ապա այսօր նա հանդես է գալիս որպես հասարակական կյանքի համարժեք մասնակից՝ առաջնորդ, մտածող անհատ, որոշումներ կայացնող և ազդեցություն ունեցող ուժ։ Այս անցումը, սակայն, տեղի չի ունենում սահուն և առանց դիմադրության։

Կնոջ այս նոր կերպարի կայացման ճանապարհին կանգնած են բազմաթիվ խոչընդոտներ։ Դրանց մի մասը արտաքին են՝ մշակութային կարծրատիպեր, որոնք դեռևս կնոջ ինքնավստահության և առաջընթացի վրա թողնում են իրենց ստվերը։ Մյուս մասը՝ ներքին՝ կասկածներ սեփական կարողությունների նկատմամբ, վախ քննադատությունից կամ մեղավորության զգացում՝ ընտանեկան ավանդական դերերից շեղվելու պատճառով։ Բայց հենց այս բարդ պայմաններում է, որ ձևավորվում է նոր՝ ավելի հզոր ու ինքնագիտակից հայ կինը։

Որպես ազգ, մենք պետք է հասկանանք, որ կնոջ ազատությունը ոչ թե սպառնալիք է ավանդույթներին, այլ՝ դրանց շարունակականության և արդիականացման ուղի։ Հավասարությունը չի նշանակում տղամարդու և կնոջ նմանեցում, այլ՝ յուրաքանչյուրի կարողությունների լիարժեք օգտագործում՝ առանց սեռային սահմանափակումների։ Պետությունը պետք է խթանի կանանց քաղաքական մասնակցությունը՝ հաստատելով կանանց ձայնի կարևորությունը հանրային որոշումներում։ Կրթական համակարգը պարտավոր է քանդել սեռային հին կարծրատիպերը՝ բարձրացնելով աղջիկների ինքնավստահությունը բոլոր ոլորտներում՝ սկսած ճշգրիտ գիտություններից մինչև բիզնես և արվեստ։ Իսկ մեդիան պետք է հրաժարվի կնոջ «հնացած» ներկայացումներից՝ ցուցադրելով ժամանակակից կնոջ բազմաբնույթ և ակտիվ դերը։

Ինչպես Վազգեն Ա Կաթողիկոսն է իրավացիորեն ասել․
«Կնոջ արժանապատվությունը ազգի արժանապատվությունն է»։
Այս խոսքերը ոչ միայն հոգևոր խորք ունեն, այլև սոցիալ-քաղաքական ծանրություն։ Մեր հասարակության բարոյական և քաղաքացիական զարգացումը հնարավոր չէ առանց կնոջ լիարժեք ներգրավման և արժևորման։

Ժամանակակից հայ կինը պետք է հնարավորություն ունենա լինելու ոչ միայն սիրված, այլև՝ լսված, ոչ միայն զոհաբերվող, այլև՝ ստեղծող, ոչ միայն ընտանեկան, այլև՝ հասարակական արժեք։ Նա պետք է ունենա ազատ ընտրության հնարավորություն՝ առանց դրա համար արդարանալու պարտադրվածության։ Միայն այս կերպ է հնարավոր ստեղծել այնպիսի հասարակություն, որտեղ սեռը սահման չէ, այլ՝ մարդկային բազմազանության մաս։

Եվ եթե ցանկանում ենք կերտել հզոր պետություն՝ կայուն և արդար հասարակությամբ, ապա այդ նպատակի ճանապարհին կնոջ դերի ամբողջական ընդունումը այլընտրանք չունի։

Հեղինակ՝ Եղսիկ Մելիքյան